تدریس: مباحث قرآنی و پاسخ به شبهات

استاد محمدرضا فریدونی در سال ۱۳۲۶ شمسی در شهر همدان به دنیا آمد. پدرش یکی از تجار متدین شهر همدان بود؛ پدری که بعدها نتیجه تلاش و دلسوزی در تربیت فرزندان صالح، دو تن از مدافعان حریم امامت و ولایت به نام های محمدرضا و محمدحسین بود. پسر بزرگتر استاد محمدرضا فریدونی در حوزۀ پاسخ به شبهات و پسر کوچکتر دکتر محمدحسین فریدونی در زمینۀ فِرَق و ادیان استادانی کم ­نظیر شدند. شاید اولین جایی که این دو برادر را به سمت این مباحث سوق داد، جلسۀ هفتگیی بود که در خانۀ پدریشان برگزار می­شد؛ جلسه­ای که موضوع آن نقد و بررسی و بحث و گفت­وگو پیرامون مسائل و شبهات مذهبی بود؛ جلساتی که مدافعین مکتب تشیع در مقام پاسخگویی به شبهات و عقاید فاسد افرادی که یا به انحاء مختلف ولایت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را قبول نداشتند؛ یا معتقد به وجود مقدس حضرت حجت/ نبودند بر می آمدند. استاد فریدونی خود در این باره می­گفت:

«روزی در سنین نوجوانی­ام درحالی­که جلسه در منزل ما برقرار بود و صدای بحث و گفت­وگو بالا رفته بود من در حیاط منزل در حال مهیا کردن وسائل پذیرایی از حضار بودم که ناگهان فکری به ذهنم خطور کرد که اگر فی الحال امام عصر^{(ارواحنا فداه)} تشریف بیاورند و از من سوال کنند که محمدرضا تو برای ما چه کار کرده­ای؟ آیا تا به حال گامی در راه خدمت به ولایت ما برداشته­ای؟ … هیچ جوابی ندارم که بدهم و از آن پس بود که به فکر افتادم که در راه یاری اهل بیت: و اثبات ولایتشان گامی بردارم.»

و قطعاً این همان عنایت حضرت بقیه الله الاعظم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بود که با نگاهی به توانایی ها و خصوصیاتی که در مرحوم استاد فریدونی دیدند ایشان را به عنوان یکی از مرابطین اعتقادی و مدافعین خود انتخاب کردند: تا یار که را خواهد و میلش به که باشد.

اساتید

مرحوم استاد فریدونی هیچ گاه به صورت رسمی و سازمانی وارد حوزه علمیه نشدند، اما با توجه به علاقه، احساس وظیفه و پشت کاری که داشتند هیچ زمانی را برای کسب فیض و تحصیل از دست ندادند و بر همین اساس از سال ۱۳۴۹ به صورت تخصصی وارد مباحث قرآنی شدند. ایشان در این باره می­گفتند: «احساس کردم آن طور که باید از قرآن در مباحث اعتقادی استفاده نمی شود و جای قرآن در کنار روایات در مباحث اعتقادی خالی است، بدین جهت فعالیت خود را در این رشته برگزیدم». بعدها در همین راستا از همدان به تهران مهاجرت کردند و از محضر اساتید به­نام و مجربی استفاده کردند؛ اساتیدی چون:

1. مرحوم آیت الله حاج شیخ ابوالفضل نجفی قدسی (که ایشان ابوالزوجه استاد نیز بودند)،
2. مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدرضا جعفری (بنیانگذار بنیاد فرهنگ جعفری)،
3. حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ جعفر سبحانی،
4. مرحوم استاد شیخ حسین نیکوصفت ـ که بیشتر مباحث و سبک پاسخ به شبهات استاد فریدونی (پاسخ به شبهات به وسیله آیات قرآن کریم) همان سبک و روش مرحوم نیکوصفت بوده است،
5. حضرت آیت الله سیدمحمدعلی گلپایگانی،
6. حضرت آیت الله جوادی افغانی (مفسرقرآن)،
7. مرحوم استاد حاج آقای قیومی.

تدریس

استاد محمدرضا فریدونی از سال۱۳۵۳ درحالی­‌که از محضر اساتید فوق‌­الذکر استفاده می­کردند، تدریس را نیز در زمینۀ مباحث قرآنی و پاسخ به شبهات آغاز کردند. استاد فریدونی ابتدا در تهران کلاس­های خود را برگزار می­کردند. ایشان در طول این سالها با شرکت در جلسات افراد منحرف و انجام مناظره های چند ساعته با ایشان، افراد فراوانی را که جاهلانه تحت تأثیر تبلیغ آنان قرار گرفته بودند را ارشاد نمودند و در سال ۱۳۸۴ و در پی درخواست مجمع جهانی اهل بیت: کلاس درسی را برای مستبصرین خارجی در محل مجمع قم تشکیل دادند که تا سالیان اخیر ادامه داشت. همچنین در سال ۱۳۸۶ و در پی تقاضای هیئت امنای بنیاد فرهنگ جعفری، مشغول تدریس در این بنیاد شدند و طلاب و فضلای زیادی از دروس ایشان بهره مند شدند. ایشان کلاس­های خود را منحصر به تهران و قم نکردند و برای تبلیغ مذهب حقۀ شیعه و دفاع از آن به شهرهای مختلفی چون: مشهد (مدرسه علمیه مرحوم آیت الله العظمی خویی; و در مدرسه علمیه اهل­بیت: و …) ، اصفهان (مدرسه علمیه ذوالفقار، مؤسسه غدیرستان و …)، ارومیه، زاهدان، بندر لنگه و دیگر مناطق جنوب کشور سفر کردند و در طی این سفرها دوره­هایی را برای طلاب علوم دینی برگزار کردند و سخنرانی­هایی را در مجامع اهل سنت داشتند.

موضوعات کلاس­های استاد فریدونی را که به طور ویژه در مجمع جهانی اهل بیت: و بنیاد فرهنگ جعفری  قم تشکیل می­شد، مباحثی چون: آیۀ شریفۀ «اولی الامر»، آیۀ شریفۀ «ولایت»، آیۀ شریفۀ«شوری»، آیۀ شریفۀ «اکمال»، «توحید عبادی»، «عصمت»، «فهم قرآن»، «شفاعت»، «دعا» وبررسی شبهات و نقد کتاب خرافات وفور در زیارات قبور برقعی تشکیل می داد.

این مباحث، بسیار مورد توجه شرکت­ کنندگان در کلاس­ها واقع می­شد و در سفرهای تبلیغی بسیار مورد استفادۀ آنها قرار می­گرفت؛ چنانکه به گفتۀ حجت الاسلام و المسلمین نقده­ دوزان، رئیس مجمع جهانی اهل­بیت: در قم، پس از برگزاری اولین دوره از کلاس­های استاد فریدونی که با استقبال خوبی روبرو شد، با اینکه افراد شرکت کننده افراد حوزوی در رتبۀ مقدمات نبودند و هرکدام دارای مدارک و مدارج علمی و بعضاً مؤلف و محقق بودند، شاهد پیگیری و پیشنهاد جهت برگزاری دوره های بعدی توسط استاد فریدونی بودیم واین استقبال برای ما بی سابقه بود. یکی از طلاب آفریقایی پس از بازگشت از سفر تبلیغی در آفریقا گفته بود بیشترین و بهترین مباحثی که در این سفر مورد استفاده ام قرار گرفت و همه جا از آن مطالب استفاده کردم همان مباحثی بود که در کلاس های استاد فریدونی آموخته بودم. نمونه دیگر شخصی بود که دارای مدارک عالیه قرآنی از دانشگاه های فلسطین و مصر بود و در مباحث قرآنی خود را صاحب نظر می دانست و برای ادامه تحصیل به قم سفر کرده بود . این شخص حاضر به حضور در کلاس هر استادی نمی شد و می گفت اکثر مطالبی که در کلاس ها بیان می شود برای من تکراری است، اما پس از آشنایی با استاد فریدونی اعتراف می کرد که این استاد مطالبی می گوید که برای من تازگی دارد و تازه فهمیده ام که از علوم قرآنی چیزی نمی دانم. و این نشانۀ شناخت مباحث و شبهات و نیاز روز جامعه توسط مرحوم استاد فریدونی است.

سبک و روش مرحوم استاد فریدونی

حجت الاسلام روحانی، یکی از شاگردان استاد فریدونی، سبک و روش طرح مباحث ایشان اینگونه توضیح می­دهند:

«ما نسبت به قرآن کریم دو دیدگاه می توانیم داشته باشیم: ۱- به عنوان یک منبع از منابع اسلام و معارف که فقهای ما برای استنباط احکام و معارف و عقاید به آن رجوع می کنند؛ ۲- به عنوان ابزاری برای پاسخ گویی به شبهات. آنچه استاد فریدونی برای پاسخ گویی به شبهات مورد استفاده قرار می دادند آیات قرآن کریم بود. البته این مطلب نیاز به توضیح دارد به این معنا که منظور ما کنار گذاشتن حدیث و استنباط عقلی صرف از قرآن نیست بلکه ما بیانات معصومین علیهم السلام را در ذیل آیات و روش استفاده اهل­بیت : از آیات قرآن را مورد مطالعه قرار می دهیم و در بحث قرآنی از همان ها استفاده می­کنیم بدون اینکه اسم و نامی از اهل­بیت : ببریم و بدون اینکه از خود حرفی ساخته باشیم که خدای نکرده تفسیر به رأی باشد و علت این کار این است که ما با عده ای روبرو هستیم که اینچنین ادعایی دارند که ما فقط قرآن را قبول داریم و همه چیز را بر اساس آن می سنجیم و به خیال خود با قرآن ثابت می کنند که شیعه مشرک است ، انبیا الهی معصوم نبوده اند، خلافت و امامت بر مردم شورائی است و… . فلذا ما در پاسخ آنها نمی توانیم از قال الباقر و قال الصادق علیهما السلام استفاده کنیم، مگر آنکه کلمات همام حضرات را بدون اسم و به عنوان دلیل عقلی بیان کنیم تا دست و پای دشمن را ببندیم.»

آثار

مرحوم فریدونی به گفتۀ خود ایشان حدود هزاران صفحه مطلب نوشته اند که بسیاری از آنها چاپ نشده است. ایشان در این باره می گفتند:

«نشستم و فکر کردم که احتمالاً چه شبهاتی در آینده مطرح خواهد شد و همه را جواب دادم و مکتوب کردم، اما من نمی توانم اینها را دست کسی بدهم چون خودش شبهه­پراکنی است، اما آماده گذاشته ام تا اگر روزی یک کسی این شبهه را مطرح کرد، جوابش آماده باشد و معطل نباشیم».

مرحوم استاد فريدوني تحقيقات ارزشمندي با رويکرد قرآني در موضوعات زير از خود به جاي گذاشتند:

1. اثبات امامت الهي و نقد مباني امامت شورايي
2. دفاع از عصمت رسول اکرم(صلي الله عليه و آله و سلم)، انبياء عظام و اهل بيت (عليهم السلام)
3. نقد تکفرات وهابيت در زمينه توسل، شفاعت و حيات برزخي
4. اثبات مقامات اهل بيت (عليهم السلام) مانند ولايت تشريعي و تکويني، علم غيب، عصمت
5. مباني فهم قرآن و دفاع از جايگاه اهل بيت(عليهم السلام) به عنوان تنها مبيّن قرآن و نقد تئوري حسبنا کتاب الله

علاوه بر جزواتی که استاد برای کلاس­های خود تهیه کرده بود، در سال­های آخر عمر بابرکت ایشان کتابی با عنوان پیشوایی نور (تهران: روشنای مهر، ۱۳۹۲) از ایشان چاپ شد. این کتاب به بررسی، شرح و تفسیر آیه «اولی الامر» (نساء، ۵۹)، به عنوان یکی از آیات اثبات حقّانیت مذهب تشیع اختصاص یافته است. بر این اساس، مطالب اثر در چهار بخش تدوین شده که در بخش نخست به شرح کلّیاتی درباره اصل امامت، معنای امام، ویژگی های امام و … اشاره شده است. در بخش دوم، آیه اولی الامر شرح داده شده و معانی و مصادیق اولی الامر معرّفی شده است. در بخش سوم، شبهات موجود درباره این آیه مورد واکاوی قرارگرفته است. و بخش چهارم به تشریح و تحلیل دیدگاه های مفسّران عامّه در باب این آیه اختصاص دارد. در پایان نیز نمایه کتاب درج شده است.

رحلت

سرانجام استاد فریدونی پس از عمری تلاش بی­وقفه و خدمت به اهل­بیت: به علت بیماری قلبی و فشار خون در سن ۶۷ سالگی در عصر روز شنبه ۴ مرداد ۱۳۹۳ شمسی برابر با ۲۸ ماه مبارک رمضان ۱۴۳۵ قمری دعوت حق را لبیک گفتند و پس از تشییع باشکوه توسط اقشار مختلف مردم در تهران و سپس در قم و اقامۀ نماز توسط حضرت آیت الله العظمی سبحانی در حرم مطهر حضرت معصومه، در یکی از امام­زاده­‌های قم به خاک سپرده شدند.

مرحوم استاد فریدونی در نگاه دیگران

• آیت الله علوی بروجردی:

حضرت آیت الله سید محمدجواد علوی بروجردی در مراسم چهلمین روز درگذشت مرحوم استاد محمد رضا فریدونی، که مقارن با آغاز سال تحصیلی بنیاد فرهنگ جعفری در محل این بنیاد برگزار شد، یاد و خاطرۀ این محقق علوم دینی را گرامی داشتند. ایشان با بیان اینکه «دروس استاد فریدونی نه تنها درس امامت، که درس محبت نیز بود»، بیان داشتند: «مرحوم فریدونی نکاتی در دروس خود عرضه می کردند که هم برای تدریس، هم برای منبر و هم برای گفتگو و مناظره با اهل سنت مفید فایده بود که تلفیق این موارد، سبک خاص تدریسی و تعلیمی ایشان بود».

ایشان با تاکید بر ضرورت گرد آوری و تدوین آثار مرحوم فریدونی، اظهار داشتند: «همه ما باید سعی کنیم راهی را که مرحوم فریدونی و استاد ایشان مرحوم علامه شیخ محمد رضا جعفری با تکیه بر قرآن و معارف اهل بیت پیمودند، را ادامه و این مکتب را رشد دهیم، و لذا در این راه، وظیفه ما این است که با جمع آوری آثار این بزرگواران، یاد آنها را زنده نگه داری».

آیت الله علوی بروجردی با اشاره به سجایای اخلاقی و علمی استاد فریدونی، خاطر نشان کردند: «مرحوم فریدونی از روی احساس مسئولیت وارد حوزۀ تحقیق، تدریس و مناظره جهت اثبات حقانیت مکتب اهل بیت : شدند، و در این راه اساتید بزرگی همچون مرحوم علامه شیخ محمدرضا جعفری را درک کرد و حتی سبک و سیاق آن استاد بزرگ را در حرکت خودش، پیاده نمود».

• حجت الاسلام و المسلمین معاونیان:

حجت الاسلام و المسلمین معاونیان، در مراسم بزرگداشت مرحوم استاد فریدونی در سخنانی به تشریح جایگاه علمی و اخلاقی این استاد فرزانه پرداختند. ایشان با یادآوری زحمات و مجاهدت­های آن استاد محقق، فقدان ایشان را ضایعه ای بزرگ برای دوستداران مکتب اهل بیت: و جویندگان راه حقیقت خصوصا طلاب و محققین بنیاد فرهنگ جعفری دانستند. ایشان با تاکید بر اینکه ما در این محافل به جای تجلیل و تقدیس این بزرگواران، باید به تحلیل شخصیت این بزرگواران بپردازیم، گفتند: «تمامی ما باید علاوه بر تجلیل از مقام علمی این استاد، به تحلیل شخصیت ایشان هم از لحاظ علمی و هم از لحاظ اخلاقی بپردازیم که رمز و رموز بزرگی ایشان چه بود و چگونه می شود درس گرفت و به آنها تاسی کرد». ایشان با ذکر حدیثی از امیرالمومنین علی علیه السلام که فرمودند: «عند الصباح یحمد القوم السرى» افزودند: «صبحگاهان قیامت معلوم می شود که هر کاروانی کار خودش را تا کجا پیش برده است! صبحگاهان قیامت معلوم می شود که استاد فریدونی در پیش صدیقۀ کبری چه وجاهتی دارد!»

ایشان در بخش دیگری از سخنان خود با برشمردن برخی از ویژگی ها و سجایای ممتاز اخلاقی و شخصیتی استاد فریدونی، بیان داشت: «استاد فریدونی، استادی بود مشوّق وپدری بود مشفق که در راه تدریس امامت، مناظره، پژوهش، پرورش، یک استاد امامت عادی نبود، بلکه یک مجاهد به تمام معنا بود که گاهی از شدت بسیار شیدایی ایشان، و جدیت، و خستگی ناپذیری ایشان مبهوت می شدم»

حجت الاسلام معاونیان با ذکر خاطره ای از سفر اخیر خود به کربلای معلی به همراه استاد فریدونی، بیان داشتند: «ارادت استاد فریدونی به ائمۀ اطهار:، خصوصاً به اباعبدالله الحسین علیه السلام به اندازه ای بود که من را بارها تحت تاثیر فراوان قرار داد، از جمله اینکه ایشان در جوار حرم ملکوتی اباعبدالله الحسین علیه السلام به بنده فرمود که درست است که هرکس که به اینجا می آید به قصد بیان حاجت خود می­آید، اما در حقیقت مصیبت اباعبدالله علیه السلام به قدری بزرگ است که جایی برای بیان حاجت نمی ماند و ما تنها باید بر مظلومیت ایشان بگرییم».

• حجت الاسلام و المسلمین نقده­‌دوزان:

حجت الاسلام و المسلمین نقده­دوزان، رئیس مجمع جهانی اهل بیت: قم، در مصاحبۀ خود با خبرگزاری ابنا دربارۀ سجایای اخلاقی این استاد فرزانه گفتند: مرحوم فریدونی بسیار خوش محضر بود. نشستن با او هیچ وقت کسل­کننده نبود. با همه خیلی رفیق می شد. انسانی بسیار عاطفی بود. اوج عاطفه و مهربانی بود. محبت ویژه و پدرانه ای به همه داشت. طبیعتاً به خود شخص من هم همینجور بود. بی ادعا بود و تنها دلخوشی اش این بود که توانست شاگردهایی بپروراند؛ خصوصا پسر برومندش که وارث دانسته های پدر است. بسیار متعبد بود و در این چند سال بنده هیچ­گونه معصیتی، غیبتی یا تهمتی از او ندیدیم و نشنیدیم.

در عین حال، در بیان حق، بی تعارف بود و اگر موردی می دید که کسی اشتباه کرده حتماً به وی تذکر می داد. مثلا صاحب یکی از تفاسیر که بسیار معروف و محترم و ارزشمند است، مطلبی داشت که خلاف مشهور و نظر اکثریت علماء هم هست. به نظر استاد فریدونی هم اشتباه بود. ایشان شروع کرد به نامه­نگاری کردن با آن مؤلف بزرگ. خود این نامه­نگاری­ها هم اگر بشود روزی جمع آوری و منتشر شود خوب است و خودش یک کتاب با ارزش خواهد شد. آن اشتباه بعداً در ترجمه عربی تفسیر مذکور اصلاح شد.

یکی از ابعاد ناشناختۀ آقای فریدونی این بود که هیچ هزینه ای، حتی یک ریال، نه از مجمع و نه از هیچ مرکز دیگری حق التدریس دریافت نکرد. مثل آدمی بود که حساسیتی نسبت به اسکناس داشته باشد! من آدمی این شکلی ندیده بودم. اما اگر هدیه ای می­دادند رد نمی­کرد؛ اما ایشان در ابتدا طی می کرد که من پولی نمی­گیرم!

از این عجیب­تر اینکه او نه تنها هیچ­گاه حاضر نشد پول بگیرد، بلکه کمک هزینه­ای هم به طلبه ها می داد. من یک روز دیدم یک چکی به من داد. پرسیدم: این چیست؟ گفت: این مبلغ را به عنوان کمک هزینۀ ایاب و ذهاب به طلاب این کلاس بده. یعنی ایشان وقتی وضعیت طلبه های خارجی را فهمیده بود، به مناسبتهای مختلف از کسانی که تمکّن مالی داشتند مبالغی را می گرفت و به شاگردانش می داد؛ مثلا می گفت: عید نزدیک است و می خواهیم به بعضی ها عیدی بدهیم و از تهران پول جمع می کرد و به شاگردان عیدی می داد. لذا در این چند سال، نه تنها از ما حق التدریس نگرفت بلکه وقتی می فهمید مثلاً طلبه ای مشکل خانه و رهن دارد می رفت و خودش را به تکاپو می انداخت و مبلغ رهن او را تهیه می کرد. حتی یکی از شاگردان قدیمی ایشان برای من گفت که وی تمام ثروت پدری اش را هم فروخته و خرج این راه کرده است.

• حجت الاسلام سید حسن حائری:

حجت الاسلام سید حسن حائری ریاست بنیاد فرهنگ جعفری در مراسم بزرگداشت استاد فریدونی در 11 مهر 1394 که در محل بنیاد فرهنگ جعفری برگزار شد در بیان ویژگی ها و سجایای علمی و اخلاقی استاد محمد رضا فریدونی بیان داشت: استاد حاج محمدرضا فریدونی حق بزرگی بر گردن این موسسه و طلاب و اساتید این موسسه داشته و دارند و ما انشاءالله مسیر آنان را ادامه خواهیم داد که لازمه این کار، شناخت صحیح، قدردانی و الگو قرار دادن آنها است. در وجود استاد فریدونی یک حرص بسیار والا و شریف و مقدس نسبت به هدایت جوانان و دفاع از مکتب وجود داشت که این ویژگی کمتر در دیگر افراد دیده می شود؛ حرص و طمع در امور دنیا و امور مادی مذموم است اما در امور معنوی و در ولایت اهل بیت علیهم السلام حرص و طمع بسیار ممدوح و مطلوب است؛ بسیار مهم است که طلاب و روحانیت معزز،  این حرص را نسبت به خدمت و دفاع از مکتب در وجود خود پرورش دهند به صورتی که هیچ چیز برای آنها اولویت نداشته باشد مگر هدف والایی که پیش روی خود می بینند که همانا دفاع از مکتب، تحت هر شرایطی است.

عاش سعیداً و مات سعیداً

منابع و مآخذ

• خبرگزاری ابنا (مجمع جهانی اهل بیت:).
• نشریۀ پیام اهل بیت:، سال سوم، شمارۀ اول (تابستان۱۳۹۱).